K stawiznam Domowiny

W lěśe 1912 jo se załožył kšywowy zwězk serbskich towaristwow, wót 1934 Zwězk Łužyskich Serbow, kenž fungěrujo ako zastupnik zajmow serbskego luda. Statkowanje Domowiny preguju politiske stawizny a zjawne zawupytnjenje Serbow wót Prědneje swětoweje wójny sem. Sedło Domowiny (ni. Heimat) jo Budyšyn/Budyšin, ako symbol wužywa wóna z 50ych lět tśi lipowe łopjena, kenž ze zdonka z wósym kórjenjami rostu.

Južo w rewoluciskem lěśe 1848/49 jo se naraźiło, te w bogatej licbje nastawajuce serbske towaristwa organizatoriski zjadnośiś. Na krotki cas su tegdy wobstojali Zjadnośone serbske towaristwa, až njejsu w Sakskej w awgusśe 1849 demokratiske wósćojske towaristwa zakazali. Wót lěta 1871 su nastawali zasej za wětšy źěl lokalnje statkujuce serbske towaristwa: burske towaristwa z góspodarskimi zaměrami, chory a źiwadłowe kupki, wuknikojske a studentske towaristwa abo konfesionelne wejsne towaristwa. 1883 a 1898 su wopytali kšywowy zwězk wutwóriś, což pak se njejo raźiło.

To zwopšawdniś jo se raźiło 1912 kupce wokoło Arnošta Barta, Handrija Króny, Jurja Słodenka, Bogumiła Šwjele, Jana Dwórnika, Jurja Delenka, Awgusta Lapšticha, Franca Krala a Michała Nawki. Dnja 13.10.1912 jo se »Domowina – Zwězk serbskich towaristwow« we Wórjejcach pśez zastupniki 31 serbskich jadnotliwych towaristwow, mjazy nimi pak jano jadno z Dolneje Łužyce (Maśica Serbska), załožyła. Wóna jo se stajiła zaměr, pśizamknjone towaristwa spěchowaś, »wósebnje w jich procowanju wó duchnu a góspodarsku gluku serbskego luda«. Załoženje jo se dokóńcyło z wobzamknjenim wustawkow a wuzwólenim pśedsedarstwa dnja 9.2.1913. Stakim su byli wše towaristwa napominane zwězkoju pśistupiś. Ako prědnego pśedsedarja su wuzwólili wótpósłanego Sakskego krajnego sejma Arnošta Barta. Až do junija 1913 jo se zapisało 15 towaristwow z wěcej ako 1.600 cłonkami. Wětšy źěl tych na załožeńskej zgromaźinje zastupjonych katolskich towaristwow njejsu se mógali nejpjerwjej rozsuźiś, zwězkoju pśistupiś.

Wuderjenje Prědneje swětoweje wójny 1914 jo pón na šesć lět kuždycke towaristwowe statkowanje pśetergnuło. W pówójnskem casu jo dominěrował Serbski narodny wuběrk ze swójimi daloko segajucymi pominanjami (procowanja wó awtonomiju) zjawne serbske žywjenje. Pó rozbiśu togo gibanja, na kótarejež cole jo tejerownosći Arnošt Bart stojał, jo se Domowina wót kóńca 1920 wobnowjała. 1924 jo zjadnośiła 82, 1931 85 lokalnych towaristwow a zjadnośeństwow. Aby wótpowědowali we wustawkach pomjenjonym nadawkam, jo organizěrowała pśednoski, koncerty, prozninske pśebywanja za źiśi, jo wudała źiwadłowe graśa a notowy material, což su wósebnje wužywali chory w bogatej licbje a lajske kupki. Wjeraški serbskego žywjenja su byli centralne swěźenje Domowiny z kulturnymi programami a pśeśěgami, w Dolnej Łužycy jo Maśica Serbska pśewjadła drastwine swěźenje (ludowe zmakanja) a jo wuswěśiła pomniki za serbskich patriotow, kótarež jo ze swójskich srědkow napórała.

Zastupowanje serbskich zajmow napśeśiwo statnemu a krajnym kněžarstwam jo pśewzeła w lěśe 1925 załožona Serbska ludowa rada, w kótarejž jo była teke Domowina zastupjona. Na jeje iniciatiwu su na kóńcu Weimarskeje republiki w peticijach pominali pólěpšenje wucbneje situacije serbskich źiśi, ale bźeze wětšego wuspěcha. Wósebnje wuske póśěgi jo dało k serbskemu turnarskemu zwězkoju Sokoł. Represije pó pśewześu mócy nacionalsocialistow 1933 (nachylny zakaz casnika »Serbske Nowiny«, zajmjeśa, samorozwězanje turnarskego zwězka a Serbskeje narodneje rady) su pódłamali serbske towaristwowe žywjenje a su wótźaržowali wjele cłonkow wót dalšnych aktiwitow. Wuzjawjenje loyalnosći w septembrje 1933 mjazy zastupnikami kněžarstwa a wupytanymi reprezentantami serbskeje zjawnosći – mjazy nimi pak žeden zastupnik Domowiny – jo pśinosowało k wěstemu změrowanju. Pód pśedsedarstwom Pawoła Neda, kótaryž jo se kóńc 1933 za pśedsedarja Domowiny wuzwólił, jo dojšło k dawno naraźonym strukturnym reformam, kenž su pśedwiźeli pśechad wót towaristwowego cłonkojstwa na cłonkojstwo jadnotliwego a kótarež su dejali organizaciju wót nutśika skšuśiś. Wóna jo se něnto prezentěrowała ako politiska powědarka Serbow. Na rozšyrjenje źěłabnosći na pśikład pśez zapśěgnjenje pšuskeje Górneje Łužyce a Dolneje Łužyce ako teke natwarjenje młoźinskich kupkow su wušnosći z njedowěriwosću źiwali. W pśiběrajucej měrje su napšawy wustajili, z kótarymiž jo se dejała serbska rěc wutłocyś a serbska identita pódtłocyś. To jo wobśěžyło towaristwam wjelebocne kulturne žywjenje zeźaržaś. Teke wopytanja, je z nacistiskeju ludojstwoweju ideologiju legitiměrowaś – »Ty sam njejsy nic, naš serbski cełk jo naša móc!« (Du allein bist nichts, unsere sorbische Gemeinschaft ist unsere Kraft!) – su se wopokazali ako womólenje. Wót statnego boka naoktroyěrowane wustawki, w kótarychž jo se Domowina nejpjerwjej definěrowała ako »zwězk serbski powědajucych Nimcow«, pózdźej ako »zwězk k woplěwanju domownje a serbskich nałogow«, su zastupniki towaristwo z wětšynu wótpokazali. To jo dowjadło 18. měrca 1937 k zakazoju zarědowanjow a zgromaźinow wšych pśizamknjonych wótźělenjow, w awgusće 1937 teke wětšyny wuškownych towaristwow. Domowina jo stakim zgubiła zakład swójogo statkowanja, 1941 stej slědowałej – jano hyšći amtski relewantny – oficielny zakaz a konfiskacija zamóženja.

Direktnje pó zakóńcenju Drugeje swětoweje wójny, dnja 10.5.1945, jo se Domowina w Chrósćicach/Crostwitz pód nachylnym pśedsedarstwom dr. Jana Cyža wobnowiła a wót sowjetskeje komadantury w Budyšynje (nejžpjerwjej jano regionalnje wobgranicowano) pśipóznała. Rownocasnje jo w Praze nastała Serbska narodna rada, wót kótarejež su wuchadali mjazy drugim politiske pominanja, kenž su zasej segali až k awtonomnym rozwězanjam respektiwnje pśizamknjenju k ČSR. Domowinske wjednistwo jo to we wšakich memorandumach pódpěrowała. Sowjetska wobsadniska móc pak jo toś te pśedstajenja wótpokazała a jo jano akceptěrowała kulturelnu samostatnosć. Stakim jo Narodna rada politiski do wuboka pśišła. Domowina, kenž jo se sowjetskim  směrnicam pódrědowała, jo se wót togo casa etablěrowała ako zastupnica Serbow. Jeje wjeduce wósoby su witali pódzajtšnonimske pówójnske rědowanje ako socialne wulichowanje serbskego luda, socializm su woglědali ako wuměnjenje za narodne rownocesćenje. Pśi komunalnych wólbach 1946 jo Domowina w lisćinowem zjadnośeństwje z SED wustupowała. Pód wjednistwom Neda, kótaryž jo 1945 pśedsedarstwo zasej pśewzeł, jo instalěrował zwězk wót głownoamtskich funkcionarow nawjedowany aparat, kenž jo měł pódla swójeje regionalneje struktury teke ressorty (mjazy drugim kulturu, šulu, młoźinu/kubłanje, propagandu, góspodarstwo). Tradicionelne towaristwowe žywjenje njejo se mógało w sowjetskem wobsadniskem pasmje a w DDR dalej wjasć, město togo jo Domowina dostała wót sakskego krajnego kněžarstwa 1949 status korporacije zjawnego pšawa.

Wóžywjenje serbskego kulturnego žywjenja a zawjeźenje diferencěrowaneje serbskeje wucby stej se nejžpjerwjej raz ako śěžko wopokazałej. Cuśniwy rozmach jo pśinjasła dnja 23.3.1948 w Sakskej wobzamknjona Kazń k zachowanju pšawow serbskeje ludnosći. Kazń jo wopśimjeła statne spěchowanje a financěrowanje, tak až su pódla Domowiny ako cłonkojskeje organizacije nastali wšake serbske institucije za kubłanje, kulturu a wědomnosć.

W Dolnej Łužycy jo wětšy źěl Serbow stojał narodnym procowanjam nejžpjerwjej njewobejźecy až do wótchylecy napśeśiwo. Etniske wědobnje jo how było pśisamem ceło wót cerkwinskego žywjenja pregowane, jo pak rapidnje na substancy zgubiło. Domowinje jo se w pówójnskem casu jano z wjelikeju procu raźiło, se w Bramborskej wusednuś. Lěcrownož jo se 1946 we Wjerbnje pód wjednistwom Měta Laški Domowinske pśedsedarstwo za Dolnu Łužycu wuzwóliło, jo organizacija akle 1949 dostała dowólnosć, w kraju statkowaś, wótpowědujuce póstajenje jo se akle 1950 ratificěrowało. Pó tom su se teke how prědne wejsne kupki załožyli. Wobmyslenja dla někakeje ako reglementacija a njeglědanja na specifiske swójskosći zacuwanego nawjedowanja z Górneje Łužyce pak su wóstali.

Pó 1950 jo była Domowina, pśipomogane dla noweje struktury organizacije, rozdźělona ma jadnom boce do funkcionarskego aparata a na drugem boce do wejsnych kupkow. W nawjedujucych gremijach (sekretariat, zwězkowe pśedsedarstwo) su SED zwěrne cłonki pśecej wěcej pśewagu dostali, kenž su Domowinu pó pśikłaźe masowych organizacijow w DDR pśetwórili. Wóni su ako swój nadawk woglědali, politiku partaje a stata w serbskej ludnosći pśesajźiś, tak pśi wabjeńskich kampanjach za kolektiwizowanje rolnikarstwa abo pśi intensiwěrowanju brunicowego górnistwa. Srjejź 1950ych lět su se pśiwóstśili směrowe wójowanja pśed slězynu towarišnostnych změnow. Cesćej zjawnje zwuraznjona starosć wó dalejwobstaśe serbskego luda jo se 1955 na III. Zwězkowem kongresu wót funkcionarow SED a Domowiny ako nacionalizm difaměrowała. Pód gronidłom »Zakóńcenje socialistiskeje natwari« jo se wót 1958 wót wjeducych krejsow SED zachowanje a woplěwanje serbskeje rěcy tendencielnje wótgódnośiło a ako njezjadnarske z principijami marxizma wustajiło. Pó internych diskusijach su funkcionary Domowiny na tu liniju zawóźili, dla cogož jo wjele cłonkow wustupiło. Ewangelske a katolske serbske fararje, kenž su až dotychměst wjeliki późěl na statkowanju organizacije měli, su se něnt zjawnje pśeśiwo njej wobrośili. Njeglědajucy na to pak su kupki wobchowali relatiwnu samostatnosć, kenž jo bazěrowała na wědobnju zagronitosći jadnotliwego za pochad a rěc.
Ako reakcija na tšuśe cłonkow a wuznama jo se tegdejšy 1. zwězkowy sekretaŕ Bjarnat Nowak wó to procował, Domowinu aku cysto kulturnu organizaciju profilěrowaś, comuž pak jo SED zadorała. Do togo konteksta słuša teke zawjeźenje serbskeje wucby na dobrowólnej bazy pśez tak pomjenjone 7. pśewjeźeńske póstajenje 1964, což jo wjadło k nabejnemu spadoju wuknikojskich licbow. Rownož jo se wjele Serbow ako teke žedne funkcionary Domowiny pśeśiwo tomu wobarało, njejo se mógało tomu póstajenjoju zadoraś. Akle w 70ych lětach jo se pómałem raźiło, negatiwne slědy wurownaś.

Wót 1969 jo se Domowina oficielnje pomjeniła ako »socialistiska narodna organizacija Serbow w DDR«. Wjele zarědowanjow we wejsnych kupkach jo wótbłyšćowało uniforměrowane towarišnostne žywjenje w kraju, pśeto su byli centralnje póstajone, źěl formelnego wuběźowanja abo cysto ideologiskego charaktera. Ako politiske wjeraški su se pśewjadli zwězkowe kongrese Domowiny (1951-1990 dwanasćo kongresow, wót 1977 pśecej w Chóśebuzu). Na kulturelnej rowninje jo se pśiwzeła tradicija serbskich ludowych zmakanjow, kótarež su se wót 1966 ako wěcejdnjowne festiwale serbskeje kultury swěśili (wokrejsne festiwale a sedym centralnych festiwalow). Akle ako politisko-ideologiske konflikty njejsu wěcej tak wótše byli, jo se mógało pśez zmócnjony kulturny angažement negatiwnemu wuwiśeju cłonkojstwa zadoraś a až do 1989 samo pśewobrośiś. Pśiběrajucy źěl aktiwitow jo był něnt woplěwanju rěcy, kultury a tradicijam pósćony. Njeglědajucy wjelikomyslnych pšawniskich póstajenjow a institucionelnego pódpěrowanja pak su felowali statkowne iniciatiwy, aby se póstupujucej asimilaciji zajźowało. 1988 jo wjednistwo Domowiny serbskim zastupnikam katolskeje a ewangelskeje cerkwje póbitowała »narodny dialog«, aby sebje za zachowanje serbskich zajmow wažnych partnarjow zawěsćiła.

Za cas politiskego pśewrośenja 1989/90 jo Domowina nejžpjerwjej raz wóstała bźeze koncepta a personelnych změnow, jo dojšło k cełej žwale wustupow a k rozpušćenju wejsnych kupkow. Gibanje na lěpše programatiskego wobnowjenja jo njasła Serbska ludowa zgromaźina. Glědajucy na swóju až do lěta 1912 slědk segajucu tradiciju jo teke tegdejša opozicija pleděrowała za dalejwobstaśe Domowiny ako politisko a swětonaglědowo njewótwisna, demokratiska organizacija, kenž serbske towaristwa gromadu źaržy.
Pód toś teju premisu jo se Domowina 1991 konstituěrowała ako zapisane towaristwo z nowymi wustawkami, kótarež se zasajźujo za zachowanje a rozwiśe, za spěchowanje a rozšyrjenje rěcy, kultury a tradicijow serbskego luda. Cłonk Domowiny mógu byś wósoby ako teke towaristwa. W praksy se kšywowy zwězk pśipóznawa wót statnych instancow ako zastupnica zajmow Serbow. Nejwušy gremium Domowiny jo głowna zgromaźina, kenž se kuždej dwě lěśe pśewjeźo; wó běžnem źěle rozsuźijo zwězkowe pśedsedarstwo, kótarež se wót prezidiuma nawjedujo. Za zwopšawźenje wobzamknjenjow a pódpěrowanje towaristwow stej zagronitej jadnarja w Budyšynje a Chóśebuzu. Domowina jo do župow zrědowana, kenž maju samske nawjedowańske rowniny (głowna zgromaźina, pśedsedarstwo) ako zwězk. Prědne župy (Budyšyn, Kamjeńc, Wórjejce a Dolna Łužyca) su se 1921 wutwórili. W DDR su toś te regionalne zwězki wótpowědowali wokrejsnym rědowanjam: Budyšyn (nachylnje jo eksistěrował samostatny zwězk města Budyšyn), Kamjeńc, Běła Wóda/Niska, Wórjejce; w Dolnej Łužycy: Chóśebuz, Grodk, Gubin/Baršć, Kalawa/Lubin; wuše wukniki a studenty su twórili zwězk wusoke šulstwo »Jan Skala«. Źinsa wobstoj pěś regionalnych zwězkow: »Jan Arnošt Smoler« Budyšyn, »Michał Hórnik« Kamjeńc (sedło Chrósćicy), »Handrij Zejler« Wórjejce, »Jakub Lorenc-Zalěski« (sedło Slěpe), Dolna Łužyca (sedło Chóśebuz). Ceły rěd specifiskich towaristwow źěła nadregionalnje. Pó wobzamknjenju głowneje zgromaźiny jo se 2001 Rěcny centrum Witaj pśizamknuł Domowinje ako samostatne wótźělenje. Jogo nadawk jo, pódpěrowaś intensiwne pósrědnjenje serbskeje rěcy w źiśownjach a šulach z projektami a wucbnymi srědkami.

Pśedsedarstwo Domowiny jo se wugbało až do 1951 a wót 1991 cesnoamtski; wót 1952 do 1991 głownoamtski, wót 1973 do 1990 pśez 1. sekretarja zwězkowego pśedsedarstwa. Pśedsedarje: 1913 Arnošt Bart, 1927 Jakub Šewčik. 1930 Jan Křižan, 1933 Pawoł Nedo, 1951 Kurt Krjeńc, 1973 Jurij Grós. 1990 Bjarnat Cyž, 1991 Jan Pawoł Nagel, 1993 Jakub Brankačk, 2000 Jan Nuk, 2011 Dawid Statnik.

Dr. Annett Brězanec, Serbski institut                                            

pśełožk: Erwin Hanuš

Lit.: R. Thiemann: Hoyerswerda, 13. Oktober 1912, Gründung der Domowina, B. 1987; F. Rajš: Stawizny Domowiny we słowje a wobrazu, B. 1987; S. Musiat: Sorbische/Wendische Vereine 1716–1937, B. 2001; E. Pech: Die Sorbenpolitik der DDR 1949–1970. Anspruch und Wirklichkeit, B. 1999; L. Elle: Die Domowina in der DDR, B. 2010.
Quelle: Sorbisches Kulturlexikon,1. Auflage 2014, Domowina-Verlag Bautzen, S. 102 ff.